Mieczysław Łacek

OSADNICTWONA PODHALU  

WOKÓŁ BACHLEDÓWKI[1] 

…powstawanie osad w kierunkuBachledówki od północy… 

        Pierwszą osadę na Podhalu utworzyli cystersi. Osiedlili się  w Ludźmierzu w roku 1234. Dokumenty z I połowy XIII wieku wymieniają takie już istniejące osady należącedo dóbr cysterskich: Długopole,Ludźmierz, Nowy Targ, Waksmund, Ostrowsko, Dębno. Najdalej wysunięte wstronę Tatr: Rogoźnik i Szaflary.Dobrze rozwijający się Nowy Targ w pierwszej połowie wieku XIV od króla Kazimierza Wielkiego otrzymał prawo lokacyjne. Wcześniej istniała tu osada Stare Cło. W XIV wieku powstają też Szlembark i Harklowa. Za Kazimierza Wielkiego powstaje jeszcze Mszana Górna i Dolna, Rabka, a wcześniej jeszcze zamek królewski na skałce w Szaflarach (ok. 1252 r.). Według ks. Jana Długosza, kronikarza, po roku 1370 król odebrał ziemie podhalańskie cystersom, oprócz Ludźmierza i Arkuszowa, prawdopodobnie za to, że wydzierżawili zamek w Szaflarach Żydowi, który bił tam fałszywą monetę.  

        Pod koniec XIV i na początku XV wieku król za pożyczki i w nagrodę wypuszcza w dzierżawę część Nowatorszczyzny,m.in. w ręce  Ratołdów ze Skrzydlnej, którzy zakładali osady w Gorcach, m.in. Podobin, Kasina Mała, Konina, Poręba, Klikuszowa. Nowe osady-wsie w stronę Tatr były lokowane na tzw. „surowym korzeniu”. Należało najpierw wykarczować las. Żmudne zajęcie: 1 morga to wycięcie ok. 700 drzew. Jedna rodzina w ciągu 10 lat mogła wykarczować od 10 do 15 morgów. Wypalanie było karane przez starostów. Osadników w jednej wsi było ok. 20-30. Marek Ratołd  podjął nieudaną próbę wprowadzenie folwarków na Podhalu (XV w.) przez odbieranie ludziom wykarczowanych już lasów. Chwilowo był folwark m.in. w Szaflarach, Pyzówcei w Zębie. 

        Ważny jest rok 1518, wtedy Beata Ratołdówna wychodzi za mąż za Jana Pieniążka, wnosząc mu w posagu dzierżawę Ratołdów. W 1532 roku Jan Pieniążek otrzymał z kancelarii królewskiej przywilej na całą dzierżawę nowotarską. Pieniążki potem podzielili dzierżawę na trzy części: nowotarską, porębską i mszańską. Gdy prawnuczka Jana Pieniążka wychodzi za mąż za Stanisława Lubomirskiego, część porębska przechodzi na własność Lubomirskich (1607). Największa część nazwaną później starostwem nowotarskim, sięgającą do Tatr przypadła Prokopowi Pieniążkowi. Prokop, dysponując znacznymi kapitałami zgromadzonymi jeszcze przez rodziców, rozpoczął akcję zakładania nowych wsi. Zmarł w 1563 roku. Akcję osadniczą kontynuował jego syn Jan. Akcja osadnicza nabrała tempa po uzyskaniu przez Jana Pieniążka w roku 1596 generalnego przywileju na zakładanie nowych osad. W początkach XVII wieku starostwo nowotarskie obejmowało już 25 wsi. W wieku XVI Pieniążki  założyli 22 miejscowości. W środku torfowisk ulokowano Czarny Dunajec. Na łagodnych stokach Morawczyna i Pyzówka. W stronę Tatr Zachodnich: Stare Bystre i Ciche, potem wzdłuż potoku Czarny Dunajec, Podczerwone, Chochołów i Witów, a w przeciwnym kierunku: Pieniążkowce i Odrowąż, potem Dział i Wróblówkę. Sołtysem Działu został Grzegorz Dzielski uczestnik wojen ze starostą nowotarskim. 

        Z początkiem wieku XVII powstają wsie: Lasek i Leśnica k. Nowego Targu, dalej Załuczne a także Ratułów i Skrzypne.    Załuczne to warownia łuczników pilnujących granicy z Węgrami, dlatego w herbie miejscowości jest wieża warowna. 

…osady na południe od Bachledówki… 

        Osobna akcja objęła osadnictwo Pasma Gubałowskiego i na wschodzie Galicową Grapę. Na początku wieku XVII starosta nowotarski Stanisław Witowski ulokował Dzianisz, Poronin oraz Zub i Jastrzębiec, z których powstało Zubsuche. Stanisław Witowski pozwolił Wiktorynowi Zdanowskiemu osadzić dwie wsie: Zubów (Ząb) i Jastrzębiec (Suche), które później utworzyły jedną osadę Zubsuche. Osada Zubsuche składała się z kilkunastu przysiółków noszących nazwy od pierwotnych osadników. W skład tych przysiółków wchodziło także Sierockie, którego nazwa wywodzi się od pierwotnego osadnika Jakuba Sieroty. W wyniku sporu między starostami J. Komorowskim i W. Zdanowskim osada Zubsuche weszła w ręce J. Komorowskiego, który założył folwark w Zubie, rozwiązany za panowaniaWiśniowieckich.

Od XVIII wieku powstawały w stronę Tatr małe osady pasterskie. Z tych osad powstały: Zakopane, Kościelisko, Małe Ciche. U ujścia Doliny Kościeliskiej osiedlili się górnicy. Kościelisko miał założyć uciekinier z Bańskiej Mateusz Nędza i nazwać ją od ścielących się tu kości Szwedów, którzy polegli w walce z góralami, którzy bronili króla Jana Kazimierza przejeżdżającego tędy do zamku w Czorsztynie (1656 r.). W zamku w Czorsztynie w XIV w. przebywał słynny rycerz Zawisza Czarny.  

        W tym czasie powstały też osady Kule i Słodyczki po północnej stronieGubałówki, nazwane od ich właścicieli. Pierwszy Słodyczka miał tu przyjść ze Spisza i kupić ziemię od pana Gębskiego. Jego córka wyszła za mąż za Kule z Sieniawy, którzy kupili Butorów. Najmłodszą osadą jest Gubałówka. Do roku 1938, a więc do czasu wybudowania tu kolejki górskiej z Zakopanego, były tu tylko lasy i wyrębiska. Ludzie z pobliskiego Zębu paśli tu krowy, owce, a potem tu się osiedlili.  

…osady na wschód od Bachledówki… 

        Na wschodzie znajdują się Pieniny i Spisz. Od XV wieku właściciele ziemscy w stronę Spiszu lokowali wsie zasiedlone przez pasterzy wołoskich (wśród nich byli i Rusini) na prawie wołoskim, tzn. czynsz płacono w naturze. Są to: Kluszkowce,Sromowce, Krościenko, Grywałd, Tylmanowa, Szczawnica, Sromowce Niżne i Wyżne, Maniowy, Niedzica, Kacwin, Łapsze Niżne, Krempach, Nowa Biała, Ochotnica Dolna,osady nad rzeką Białką wpływającą do Dunajca: Dursztyn, Łapsze Wyżnie. Druga fala osadników wołoskich, zwanych Kurucami, którzy uciekli z Węgier nadeszła w XVI wieku. Powstaje wtedy: Ochotnica Górna, Bukowina, Brzegi i Jurgów. Ludność Jurgowa była zobowiązana do świadczeń wobec zamku w Niedzicy. W Ochotnicy Górnej występują powołoskie nazwy: Borysówka, Forendówka, Poradowskie, Kudowe. Wołosom, którzy byli pasterzami, zawdzięczamy całą organizację wypasu, przerób owczego mleka i nazewnictwo. Wołoskimi nazwami są: szałas, bryndza, watra, gunia, klag, koliba itd. Od nich pochodzi specyficzne nazewnictwo górskie, np. Przysłop, Przychybka, Magura (magello – duża góra), Kiczora (grzbiet w kształcie dachu płaski,opadająca z jednej strony), Kikula (ostra, samotna góra). Od Wołosów pochodzi bacowski i zbójnicki pas, ciupaga, rąbanica. Wołosi też przynieśli wiele rytuałów pasterskich, umieli leczyć owce, składać złamane kości, znali się na ziołach, co przydawało się w leczeniu ludzi. 

Mniej więcej w tym samym czasie co Czarny Dunajec powstał Gronków założony przez starostę Czorsztyńskiego Jana Wierzbiętę. Tak wzmożona działalność kolonizacyjna miała także na celu powstrzymanie ekspansji węgierskiej. Na Pograniczu spiskim węgierski magnat Jerzy Palocsay, który odkupił dobra nidzickie od Olbrachta Łaskiego, stara się zasiedlić tereny na lewym brzegu rzeki Białki. Stanowiła ona wtedy granicę pomiędzy Polską a Węgrami. Wkroczenie osadnictwa węgierskiego na tereny miejscowości: Białki, Bukowiny, Brzegów i Leśnicy naruszało interesy polskie, dlatego starosta Stanisław Witowski, w latach pomiędzy 1616 - 1618, zbrojnie przepędził osiadłych tam kolonistów. 

…osady na zachód od Bachledówki… 

Na zachodzie od Bachledówki jest Orawa. Lokalizacji wsi dokonywano tu później niż na Podhalu i Spiszu. Tam też biegła granica między Polską a Węgrami. Istniały tam stare osady takie jak np. Piekielnik, którego nazwa została wzięta od smoły, nazywanej dawniej Pikuła, którą tu wyrabiano. Przez Orawę biegła trasa solna, przewożono ją z Wieliczki na Węgry. W XVI wieku powstaje Jabłonka. Tradycja mówi, że została założona przez przybyłego tu ze Śląska Sebastiana Jabłonowskiego. Na przełomie XV/XVI wieku następne miejscowości: Orawka, Podsarnie, Podwilk, Podszkle, Lipnica Mała, Chyżne (wołoskie – chyża, znaczy chałupa). Najpierw osiedlali się tu Wołosi na prawie wołoskim. Rodzina Thurzonów podjęła w XVI wieku intensywną akcję kolonizowania Górnej Orawy, doprowadzając do oderwania tej krainy od Polski. W XVII wieku uciekają tu chłopi z Małopolski, którym sprzykrzyło się płacić powinności wobec dworów. Ścigał tu ich zbrojnie starosta nowotarski Baranowski. 

Już przed pierwszym rozbiorem Polski w 1769 roku Podhale zostało zajęte przez Austrię i w 1773 roku włączone do dóbr kameralnych. Następnie Podhale podzielono na cztery części i sprzedano w latach 1819-1824 na licytacji prywatnym właścicielom. Pierwszą grupę wsi sekcję czarnodunajecką (wsie: Czarny Dunajec, Ciche, Dzianisz, Podczerwone, Chochołow, Witów i Wróblówka) sprzedano Sebastianowi Stadnickiemu, a potem nabył ją na licytacji we Lwowie w roku 1819 Lubicz Zajączkowski za 11,5 tys. złotych reńskich. Od niego odkupił tę sekcję, proboszcz w Bobrówce w powiecie jasielskim za 12 tysięcy złotych reńskich zebranych przez chłopów z tych wsi, ks. Józef Szczurek-Szczurkowski. Nikt z górali nie uczestniczył w tym kontrakcie. Ksiądz oszukał górali i za roczną rentę odstąpił całość dóbr swemu bratnkowi ks. Andrzejowi Szczurowskiemu, a ten sprzedał wioski baronowi Kajetanowi Borowskiemu. Górale wysłali do cesarza w Wiedniu petycję. Trybunał w Wiśniczu uznał winę obu księży, którzy poszli na 3 lata do więzienia. Górale musieli się jeszcze kłócić z ks. Józefem Wilczkiem, któremu księża odstąpili prawa własności. Wygrali dopiero w Sądzie Najwyższym w Wiedniu w 1864. Prawo własności przyznano wyżej wymienionym wsiom. Sekcję zakopiańską i białczańską, w skład której wchodziła osada Zubsuche zakupił węgierski  przedsiębiorca Emanuel Homolacs. Po nich część dóbr tatrzańskich przeszła w ręce magnata z Wielkopolski hrabiego Władysława  Zamoyskiego. Sekcję szafarską kupił Tomasz Uznański, a czwartą Jan Zajączkowski. W tym czasie na Podhalu pojawiają się nowe ziemiaństwo: państwo Drohojewscy, Uznanńscy, Dziewolscy, Berscy, Kędzierscy. Nabywcy dawnego starostwa nowotarskiego zyskali prawo do świadczeń ze strony ludności. Niedługo jednak z niego korzystali gdyż w 1848 roku przyszło uwłaszczenie, a wraz z nim ustały powinności pańszczyźniane. Zazwyczaj 3 dni w tygodniu musieli robić w dworze na pańskim. Jak kto nie chodził, przychodzili hajducy i brali do hereśtu (aresztu) albo do wojska na 7 lat. 

Korzystna sytuacja w jakiej znajdowali się Podhalanie w okresie przedrozbiorowym i to że okres pańszczyzny trwał krótko wywarły korzystny wpływ na ukształtowanie się takich cech ludności jak poczucie niezależności i godności osobistej. Upominali się Podhalanie niejednokrotnie o należne im prawa. Walczyli nie tylko o swoje prawa osobiste, ale uczestniczyli również w walkach narodowowyzwoleńczych. Manifestacją ich postawy był udział w buncie Kostki Napierskiego w 1651 roku, w Powstaniu Chochołowskim w 1846 roku, udział w Powstaniu Styczniowym i udział w Legionach. 

[1] Na podstawie K.Strauchmann, Tajemnice skalnej ziemi,Pruszków 2001.